Đây không phải là thành tựu của nữ quyền!
"Phi hành đoàn toàn nữ đầu tiên" và "Phán quyết chống lại phụ nữ chuyển giới của Toà án Tối cao Anh" có thực sự là thành tựu của nữ quyền?
1. Blue Origin và “cột mốc lịch sử” với phi hành đoàn toàn-nữ
Gần đây đã có nhiều tranh cãi nổ ra trên mạng xã hội Việt Nam về sự kiện một phi hành đoàn toàn nữ được bay vào vũ trụ (chính xác hơn là bay đến đường ranh giới giữa bầu khí quyển của Trái đất và không gian). Đằng sau dự án này là Công ty Công nghệ vũ trụ Blue Origin, được sáng lập bởi một tỷ phú người Mỹ Jeff Bezos - cũng là người sáng lập tập đoàn Amazon.
Truyền thông đã quảng bá rầm rộ cho chuyến đi này như thể nó là một “cột mốc lịch sử” vĩ đại, và như thể nó đánh dấu cho sự thành công của nữ quyền vì “lần đầu tiên kể từ năm 1963 đến nay (lại) có một phi hành đoàn toàn-nữ được bay vào không gian” [1].
Vị-nữ vì toàn-nữ?
Nhiều người vội vàng kết luận chuyến bay này là một thành tựu của nữ quyền vì đây là một phi hành đoàn chỉ có toàn phụ nữ. Truyền thông của Blue Origin đưa tin về chuyến du hành này với những mô tả như là “sứ mệnh lịch sử” và “lần đầu tiên có đoàn phi hành gia bay vào không gian với mái tóc và lớp trang điểm lấp lánh” [1]. Họ quảng cáo ý nghĩa của chuyến bay là để khuyến khích phụ nữ phá bỏ định kiến để theo đuổi ngành vũ trụ nói riêng và STEM nói chung.
Đúng là tri thức và sự hiện diện của phụ nữ đã luôn bị lu mờ trong ngành khoa học tự nhiên, nhưng chuyến bay với 6 người phụ nữ nổi tiếng sẽ giải quyết được điều gì để phá dỡ sự bất bình đẳng đó?
Chuyến bay khởi hành trên tên lửa New Shepard của Blue Origin được áp dụng công nghệ lái tự động, và vì vậy, phi hành đoàn toàn-nữ không hề có bất cứ nhiệm vụ kỹ thuật nào trên chuyến bay. Mặc dù 2 người tham gia có một số kinh nghiệm hàng không vũ trụ (Aisha Bowe và Amanda Nguyễn), nhưng Lauren Sánchez, vị hôn thê của Jeff Bezos, đã nói rằng cô đã chọn họ vì họ là “những người truyền cảm hứng” - người có thể quảng bá trải nghiệm bay của họ đến với truyền thông đại chúng [2] - chứ không phải vì chuyên môn của họ.
Đến đây đủ để thấy chuyến bay toàn-nữ căn bản là một chiêu trò kích cầu, chứ chẳng phải hành động đấu tranh nữ quyền gì.
Việc các công ty, tập đoàn tư bản khoác lên lớp áo “đồng minh” của phong trào xã hội để quảng cáo và kích thích tiêu dùng không hề mới lạ. Điển hình là việc cờ lục sắc được các công ty, tập đoàn đồng loạt hưởng ứng mỗi mùa Tự hào (và đồng loạt gỡ xuống sau khi hết tháng). Tương tự, Sánchez đã luôn miệng nói về sứ mệnh đoàn kết: “[chúng tôi] sẽ trở về [mặt đất], truyền cảm hứng và mang mọi người đến gần nhau hơn”. Trong khi vị hôn phu của cô là người tích cực hưởng ứng các chiến dịch phân biệt chủng tộc, chống nhập cư, chống nữ quyền và LGBTIQ của Tổng thống Mỹ Donald Trump [3].
Một chuyến bay vào không gian - thêm ngàn phụ nữ ngao ngán
Cần phải nhấn mạnh rằng chuyến bay của phi hành đoàn toàn-nữ này là một chuyến du lịch vũ trụ - bạn đi du lịch đến vũ trụ với mục đích dạo chơi giải trí chứ chẳng có sứ mệnh cụ thể gì sất. Giá vé cho một lần du hành do công ty Virgin Galactic (đối thủ cạnh tranh của Blue Origin) khai thác là 600.000 USD (hơn 15 tỷ đồng). Số tiền kệch cỡm cho một chuyến bay ngắn lên đến tầng nhiệt của Trái Đất càng chứng tỏ rằng dịch vụ này chỉ phục vụ một mục đích duy nhất: mua vui cho giới siêu giàu.
Thật nực cười khi các công ty liên tục quảng bá du lịch vũ trụ là một cách để con người “kết nối sâu sắc hơn với Trái Đất”, trong khi tất cả những gì chúng làm là đẩy nhanh tiến trình hủy hoại địa cầu. Khí thải của tên lửa tác động cực kỳ nặng nề đến bầu khí quyển, nhiệt độ và tầng ôzôn của Trái Đất. Một nghiên cứu năm 2022 đã chỉ ra rằng du lịch vũ trụ sản sinh lượng carbon đen có hiệu suất làm nóng bầu khí quyển cao hơn gần 500 lần so với tổng lượng bồ hóng trên mặt đất và trên máy bay dân dụng cộng lại [4].
Một chuyến bay lên vũ trụ kéo dài 1,5 tiếng của Virgin Galactic phát ra lượng khí thải tương đương với một chuyến bay dân dụng kéo dài 10 tiếng. Điểm khác biệt là chuyến bay thương mại chở được hàng trăm hành khách, còn chuyến du lịch vũ trụ chỉ chở tối đa 6 hành khách. Như vậy, mỗi người trên con tàu vũ trụ của Virgin Galactic thải ra 4,5 tấn cacbon cho một lần phóng [5]. Virgin Galactic hiện đang đặt mục tiêu thực hiện 400 chuyến bay du lịch vũ trụ mỗi năm [6].
Đó là còn chưa kể đến quá trình khai thác khoáng sản, lắp ráp và thử nghiệm một con tàu vũ trụ đã phá hoại môi trường và bóc lột nhân công như thế nào.
Những chuyến du lịch vũ trụ đem lại niềm vui, lợi ích kinh tế lẫn danh tiếng cho 1% số người giàu trên khắp hành tinh có nguy cơ đẩy nhanh tiến trình biến đổi khí hậu hơn bao giờ hết, kéo theo hàng tá thảm họa môi trường mà 1% số người đó chưa bao giờ phải gánh chịu.
Ngược lại, những người ít góp phần vào biến đổi khí hậu nhất - cộng đồng miền Nam toàn cầu, lại là những người đã và đang phải gánh hậu quả nặng nề nhất của quá trình này. Phụ nữ bản địa lại càng đặc biệt dễ tổn thương hơn với những biến đổi tiêu cực của môi trường vì họ thường phải đảm nhiệm vai trò là người chăm sóc, nuôi dưỡng và trụ cột của cộng đồng - những công việc nương tựa rất nhiều vào nguồn lực thiên nhiên [7].
Sánchez và những người phụ nữ còn lại trên chuyến bay thật sự không có tư cách nhận mình đấu tranh nữ quyền khi chuyến bay mà họ quảng bá đang góp phần làm khổ thêm đời sống của hàng ngàn phụ nữ khác. Vì rõ ràng không phải người nữ nào cũng là một ca sĩ nổi tiếng thế giới hay là vị hôn thê của một tỷ phú giàu sụ để có thể mua được một chiếc ghế bay lên vũ trụ trong vài ba phút.
Nữ quyền không thể dừng lại ở việc đấu tranh để một số phụ nữ được hưởng quyền lợi ngang với nam giới (bằng cách chà đạp lên cuộc sống của những người khác), nó phải thách thức và chuyển đổi các cấu trúc quyền lực cho phép bất bình đẳng tồn tại từ đầu [8]. Chủ nghĩa nữ quyền tìm đến kinh nghiệm, tri thức và sức mạnh của phụ nữ trong sự đa dạng căn tính, chứ không phải chỉ một nhóm phụ nữ nhất định. Nữ quyền phấn đấu để giải phóng tất cả phụ nữ - chứ không phải “giải phóng” 1% phụ nữ và để 99% phụ nữ còn lại tiếp tục gánh chịu hậu quả của chế độ gia trưởng.
2. Ai thật ai giả? Ai đúng ai sai? Ai mới là phụ nữ?
Một cuộc tranh luận khác về nữ quyền vừa bùng nổ từ thứ tư tuần trước, khi Tòa án Tối cao Anh Quốc đưa ra phán quyết liên quan đến định nghĩa “phụ nữ” được quy định trong Đạo luật Bình đẳng Quốc gia năm 2010. Phó chủ tịch của tòa án, Lord Patrick Hodge, cho biết: Các thuật ngữ ‘phụ nữ’ và‘ ‘giới tính’ trong Đạo luật bình đẳng năm 2010 nói đến ‘phụ nữ sinh học’ và ‘giới tính sinh học’ [9].
Những nhóm vận động cho vụ án này đã ăn mừng trước phán quyết của tòa án, xem đây là một “chiến thắng” của công cuộc đấu tranh cho nữ quyền vì “các dịch vụ và không gian dành riêng cho phụ nữ [hợp giới] cuối cùng đã thuộc về phụ nữ [hợp giới]”.
Tranh chấp pháp lý kéo dài vì định nghĩa “phụ nữ”
Tháng 3 năm 2018, Quốc hội Scotland đã thông qua một quy định rằng 50% thành viên hội đồng của các cơ quan công cộng Scotland phải là nữ giới. Trong đó, nữ giới được định nghĩa là bao gồm cả những người chuyển giới nữ được cấp Chứng chỉ chuyển đổi giới tính hợp pháp. Tuy nhiên, điều này vấp phải sự phản đối của một nhóm nữ quyền - For Women Scotland (FWS). FWS cho rằng định nghĩa “phụ nữ” mà Quốc hội Scotland đưa ra là sai. Họ viện dẫn Đạo luật Bình đẳng của Anh năm 2010 và yêu cầu chính phủ Scotland tuân theo định nghĩa phụ nữ đúng được xác định trong Đạo luật đó.
Đạo luật Bình đẳng Quốc gia năm 2010 là một đạo luật của Vương quốc Anh quy định các điều khoản về chống phân biệt đối xử và quấy rối tại không gian công cộng đối với tất cả mọi người trên cơ sở tuổi tác, trạng thái chuyển đổi giới tính, tình trạng hôn nhân, tình trạng khuyết tật, mang thai, sắc tộc, tôn giáo, giới tính, xu hướng tính dục [10]. Trong đó có lưu ý về các cơ sở hoặc dịch vụ đơn giới - tức là một số dịch vụ/cơ sở được phép chỉ phục vụ cho một giới tính nhất định, ví dụ như nhà tạm lánh, phòng thay đồ hoặc phòng bệnh. Trong phạm vi của cơ sở đơn giới, một người có thể phản đối sự hiện diện của người khác giới một cách hợp pháp.
FWS đã nhiều lần đệ đơn kiện tụng và yêu cầu chính phủ Scotland chỉnh sửa định nghĩa phụ nữ trong chính sách của mình, nhưng đều bị Tòa án nước này bác bỏ đơn kiện. Thẩm phán của Tòa cho biết “định nghĩa phụ nữ không bị giới hạn bởi giới tính sinh học được chỉ định khi sinh”.
Không bỏ cuộc, đến tháng 3 năm 2024, FWS cùng một số tổ chức nữ quyền khác, đã kháng cáo lên Tòa án Tối cao Anh Quốc và yêu cầu Tòa làm rõ định nghĩa phụ nữ trong Đạo luật Bình đẳng 2010. Nhóm này đã được hỗ trợ bởi tác giả Harry Potter là JK Rowling, người đã quyên góp 70.000 bảng (92.000 đô la) cho một chiến dịch gây quỹ cộng đồng của FWS [11].
Vậy rốt cuộc thì “nữ” trong “nữ quyền” là “nữ” gì?
Nếu nói phong trào nữ quyền là phong trào vì quyền phụ nữ, ta cũng cần xem lại phụ nữ ở đây ám chỉ ai. Các nhà nữ quyền cấp tiến loại trừ chuyển giới (TERF), như FWS và JK Rowling, cho rằng “phụ nữ” mà họ đấu tranh cho là phụ nữ “thật”, có giới tính “sinh học” là nữ. “Giới tính” với họ là phạm trù bất biến, nhị nguyên, và tất nhiên là không có sự linh hoạt hay chuyển đổi nào được phép xảy ra.
Những ý tưởng như vậy rõ ràng đã trở nên lỗi thời trong phong trào nữ quyền ở thời điểm hiện tại. Nhờ sự phát triển của khoa học công nghệ, chúng ta biết được giới tính sinh học hoàn toàn không phải là một phạm trù nhị nguyên (chỉ có nam và nữ) mà phải được thể hiện bằng một phổ đa dạng.
Thế nhưng, với niềm tin mắc kẹt ở những năm 80, TERF vẫn tin vào tính cố hữu của giới tính, họ xem người chuyển giới nữ là “những người đàn ông cải trang thành phụ nữ” và là mối đe dọa đối với phụ nữ “thật”. Vì vậy, phán quyết của Tòa án Anh mới đây được TERF ca tụng như một thành tựu của nữ quyền vì họ đã tránh được “nguy cơ” người chuyển giới nữ “xâm lấn” không gian an toàn của phụ nữ “thật”.
Vấn đề nảy sinh từ đây: Nếu chỉ tương tác ngoài mặt với một người, làm cách nào chúng ta biết được một người là phụ nữ “thật” hay không?
Thực chất là chúng ta không biết, mà ta chỉ có thể phán đoán. Chúng ta đoán bằng cách nhìn vào các biểu tượng nữ tính được thể hiện thông qua ngoại hình, giọng nói, cử chỉ của một người, chứ ta không thể kiểm tra cơ quan sinh sản hay hoóc-môn đặc trưng giới tính của người đó được. Bằng chứng rõ ràng nhất cho việc chúng ta chỉ “đoán giới tính” chứ không phải “biết giới tính” là khi một người nữ (trên giấy tờ) có các đặc điểm ngoại hình nam tính (ví dụ như mặt góc cạnh, xương vai rộng, thân hình rắn chắc, ngực nhỏ, tóc ngắn, v.v.) cũng đối mặt với sự nghi ngờ hoặc nhầm lẫn giới tính.
Một thành viên nữ của 3PTT kể về trải nghiệm bị nhầm lẫn là nam khi đi ra đường: “Mình rất hay bị bảo vệ của các quán ăn, quán cafe gọi là “anh”, có lẽ là vì gương mặt và cách ăn mặc của mình khá nam tính, cộng với lúc đó mình đang búi tóc phía sau, chạy xe, và chở một bạn nữ khác”.
Điều này càng xảy ra phổ biến hơn trong môi trường thể thao nữ, khi dân tình thường xuyên nghi kỵ những vận động viên nữ hợp giới là “đàn ông” hoặc “chuyển giới” chỉ vì họ “trông giống đàn ông” hoặc “khỏe như một người đàn ông”. Những người phụ nữ da tối màu càng dễ trở thành đối tượng của sự nghi kỵ giới tính vì họ có ngoại hình (cụ thể là nước da) không phù hợp với tiêu chuẩn sắc đẹp nữ tính.
Như vậy, nếu quy định chỉ có phụ nữ “sinh học” được tiếp cận dịch vụ và quyền lợi đơn giới, làm cách nào để đảm bảo được người muốn tiếp cận dịch vụ là phụ nữ “thật”? Hãy tưởng tượng, bạn sẽ cần phải chứng minh mình là phụ nữ để có thể yêu cầu một cảnh sát nữ khám xét người, hoặc bị báo cáo khi bước vào nhà vệ sinh nữ vì bạn trông không “giống phụ nữ”. Rõ ràng, phán quyết này có hại hơn là có lợi cho phụ nữ hợp giới.
Mặt khác, theo thống kê các vụ sát hại nữ giới ở Anh trong thập kỷ vừa qua, 92% nạn nhân bị giết bởi đàn ông hợp giới, 78% trong số họ bị giết bởi chồng/người yêu (cũ) [12]. Vấn đề đáng báo động này lẽ ra nên được các nhà nữ quyền Anh chú ý nhiều hơn nếu họ thực sự muốn xây dựng không gian an toàn cho phụ nữ. Nhưng thay vào đó, họ lại chọn đấu tranh để phụ nữ hợp giới "được an toàn" khỏi người chuyển giới nữ - một nhóm đối tượng cũng dễ tổn thương trước bạo lực giới không kém. TERF đã thực sự đặt năng lượng đấu tranh nhầm chỗ.
Nữ quyền: nhìn đi đâu?
Nữ quyền không phải lúc nào cũng ủng hộ mọi nhóm phụ nữ (ví dụ như nhóm phụ nữ da trắng thượng lưu đang góp phần duy trì chế độ phụ quyền, tư bản chủ nghĩa và phân biệt chủng tộc), nhưng chắc chắn một điều, nó không nên chống lại những nhóm phụ nữ bị lề hóa và dễ tổn thương nhất trong xã hội.
Trong tình hình mà hàng tá phụ nữ trên thế giới vẫn đang đối mặt với khủng hoảng, từ nạn diệt chủng đến thiên tai, thì 2 sự kiện mà bài viết này đề cập tới chắc chắn không đóng góp một bước tiến nào cho phong trào nữ quyền.
Đáng buồn là, có thể bạn sẽ ít khi nào (hoặc chẳng bao giờ) bắt gặp được một tiếng nói nữ quyền thật sự giao thoa trên các phương tiện truyền thông chính thống, đặc biệt là truyền thông được giới giàu sụ ‘góp gạo’. Đã đến lúc chúng ta di dời tầm mắt của mình đến những tiếng nói tuy nhỏ nhưng bền bỉ hơn bất cứ ai, đến những nhà nữ quyền đấu tranh vì quyền đất đai của người bản địa, đến những người phụ nữ phản đối chiến tranh và quân sự hóa, và đến những phong trào cấp cơ sở kêu gọi sự đoàn kết xuyên lục địa.
Bài viết được biên soạn và thiết kế bởi Cộng tác viên của 3 Phút Trăn Trở.
Tài liệu tham khảo
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] https://www.elle.com/culture/celebrities/a64341516/blue-origin-female-flight-crew-space-interview-2025/
[2] https://www.nytimes.com/2025/04/14/arts/blue-origin-lauren-sanchez-katy-perry.html
[3] https://www.aljazeera.com/opinions/2025/4/17/faux-feminism-has-left-the-planet
[4] https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2021EF002612
[5] https://theconversation.com/virgin-galactics-use-of-the-overview-effect-to-promote-space-tourism-is-a-terrible-irony-206868
[6] https://www.cnbc.com/2020/11/06/virgin-galactic-each-spaceport-is-1-billion-annual-revenue-opportunity.html
[7] https://www.manushyafoundation.org/post/why-climate-justice-matters-for-all-women-an-intersectional-feminist-approach
[8] https://akinamamawaafrika.org/wp-content/uploads/2024/09/AKINA_Technical-brief-2021-Global-South-perspectives-on-Why-the-climate-crisis-is-a-feminist-issue-1.pdf
[9] https://www.nytimes.com/2025/04/16/world/europe/uk-supreme-court-woman-definition-trans.html
[10] https://www.gov.uk/discrimination-your-rights
[11] https://www.aljazeera.com/news/2025/4/17/trans-women-arent-legally-women-what-the-uk-supreme-court-ruling-means
[12] https://www.gov.uk/government/news/government-pledges-to-protect-more-women-from-violence